Zondag 1 juli 2018 overleed Armando, kunstenaar die opgroeide in Amersfoort ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Dit artikel schreef ik eerder voor literair tijdschrift Schoon Schip.
De twintigste eeuw onderscheidde zich van voorgaande eeuwen door dood en verderf, oorlog en terreur. Nooit eerder vielen zoveel slachtoffers van geweld te betreuren in een tijdsbestek van honderd jaar. Deze trend lijkt zich in de 21e eeuw voort te zetten. Het klinkt afschuwelijk of zelfs inhumaan, maar zijn geweld en verwoesting niet essentiële aspecten van het mens-zijn? Waarmee het wezenlijk verschilt van andere participanten van het dierenrijk?
Dit zijn vragen die zich aandienen bij het aanschouwen van het oeuvre van Armando (Amsterdam, 1929) en in het bijzonder bij het monument De Ladder (1994) te Amersfoort. Bovendien is zijn werk ongekend actueel.
Sporen uit een afschuwelijk verleden
Er is al veel geschreven over Herman Dirk van Dodeweerd – de man achter de schilder, schrijver, musicus – en zijn levenslange bron van inspiratie: de Tweede Wereldoorlog. Het oeuvre van Armando is niet los te zien van zijn jeugdervaringen. Als tienjarige was hij vlakbij Kamp Amersfoort woonachtig. Zijn herinneringen hieraan zouden hem zijn hele leven bezighouden. De hele wereld stond in vuur en vlam en de excessieve wanverhouding tussen de gewapende bezetter en het weerloze slachtoffer maakte een diepe indruk op de jonge Armando.
Kunsthistoricus Graham Birtwistle schreef in Oorlog en bevrijding. Expressie en metafoor in de schilderkunst dat voor Armando de oorlog ‘een metaforisch beeld van de menselijke conditie’ is. Armando maakt geen egodocumenten, waarin zijn persoonlijke ervaringen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog doorklinken. Deze kunstenaar verwijst naar oorlog en refereert zowel aan slachtoffer, dader en medeplichtige. De oorlogsbeleving is een bron voor zelfreflectie, een metafoor voor het menselijke zijn. Zo ook De Ladder uit 1994.
Dit bronzen gedenkbeeld van Armando is onthuld op 24 september 1994 in Amersfoort op de kruising van de Leusderweg en Laan 1914, vlakbij de plek waar ooit Kamp Amersfoort gelegen was. Een ladder kan letterlijk fungeren als verbinding tussen twee ruimtes of worden gezien als een vluchtmiddel dan wel als een gebruiksvoorwerp van beweging en verplaatsing. Dit motief duidt op een moment in het verleden én in de toekomst. Als overblijfsel van een tijdperk dat voorbij is en waarvan Armando vindt dat de sporen niet mogen worden uitgewist.
Elementen uit de vormgeving bij het werk van Armando staan in directe relatie tot de inhoudelijke aspecten: ruwe, expressieve verfstreken refereren aan geweld en oorlog. Ook zijn driedimensionale werk kenmerkt zich door expressiviteit en daarin zijn sporen van het tot stand komen zichtbaar. Dit geeft het geheel een doorleefd karakter. Het is bij De Ladder alsof je de klei zelf door je vingers kunt voelen gaan – de substantie, het geklieder en het restje dat tussen de vingers achterblijft.
Het monument De Ladder torent veertien meter hoog boven het schuldige landschap (een term die Armando bedacht) aan de rand van de stad uit. De enorme afmetingen maken dat de kijker zich klein zal voelen. Volgens de kunstenaar is bij het kunstwerk vergeleken de mens een nietig schepsel en hij noemt zichzelf slechts een armzalig werktuig. Een gedrevene (uit: J. Heymans,’Een armzalig werktuig’, Twentsche Courant, 08/10/1994).
Venster op de wereld
Het mens-zijn kent grote tegenstellingen als zodanig. De mens kan klein of ondergeschikt zijn aan de wereld om hem of haar heen, nietig ten opzichte van een groter geheel. Daarnaast kenmerkt de mens zich door een drang tot creëren. Het vooruitgangsprincipe dat men najaagt, maakt duidelijk dat de mens in staat is tot grootse zaken. Helaas staat tegenover de drang tot maken diens destructieve kracht en zijn we terug bij af: de genoemde menselijke conditie.
Daags na de aanslagen van 11 september 2001 verschenen beelden van feestende moslims die juichten om het verlies van Amerikaanse levens. Ik aanschouwde deze beelden met verbazing. Hoe kon men voldoening putten uit het verdriet van anderen?
Nog dezelfde nacht nadat president Obama om half elf ’s avonds (lokale tijd) de dodelijke aanval op Osama Bin Laden aankondigde, kwamen tienduizenden mensen bijeen in de straten van Washington en New York om de dood van het vermeende brein achter de aanslagen te vieren. Ook deze gebeurtenissen van 2 mei 2011 vond ik onnavolgbaar.
Het werk van Armando is de bril waardoor men dergelijke chaotische gebeurtenissen kan observeren en men mogelijk parallellen herkent. Hij houdt de wereld een spiegel voor. Slachtoffer, dader en medeplichtige hebben mogelijk meer met elkaar gemeen, dan hen lief is. Armando laat zien wat pijn, verdriet en wanhoop met mensen kan doen. En dat er een beest in ons schuilgaat. In elk van ons.
Afbeelding De Zonnehof
Wil je ook mijn volgende artikel lezen; vergeet dan niet om je op de nieuwsbrief te abonneren aan de rechterzijde!
En je vindt me ook op Twitter hier: @Fleurtje_Eliza.